Του Γιώργου Δεληχά

Όπως οι περισσότερες πόλεις στην Ελλάδα έτσι και η Λάρισα περιέχει μια πλούσια αρχαία ιστορία με κυριότερα αρχαία μνημεία τα δύο αρχαία θέατρα της πόλης (Α΄ και Β΄). Σε αυτό το άρθρο λοιπόν θα αναλυθεί η περίοδος από την ίδρυση της Λάρισας στην αρχαιότητα, εστιάζοντας στην ονομασία, στους κατοίκους και στο περιεχόμενο της πόλης, μέχρι και την κατάληψη της από τους Ρωμαίους.

Η ίδρυση της Λάρισας κατά τη νεολιθική περίοδο

Η Λάρισα Πελασγίς, όπως ονομαζόταν η Λάρισα για να διακρίνεται από άλλες πόλεις, που έφεραν το ίδιο όνομα, τόσο στη Θεσσαλία όσο και σε άλλα μέρη της Ελλάδος, έχει ιστορία τουλάχιστον 8.000 ετών, καθώς
υπάρχουν ευρήματα που αποδεικνύουν πως η πόλη της Λάρισας κατοικούνταν από το 6.000 π.Χ.  Σύμφωνα με τα «Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού-Αρχαιολογικού Συμποσίου» (1985): «Η κατοίκηση στη θέση που είναι στη σημερινή πόλη της Λάρισας ανάγεται στην αρχαιότερη νεολιθική εποχή. Μπορούμε να πούμε ότι είναι μια από τις λίγες θέσεις στην Ελλάδα που έχουν συνεχή κατοίκηση από την 6η χιλιετία μέχρι σήμερα
δηλαδή 8.000 χρόνων. Υπάρχουν τέσσερις θέσεις που εμπίπτουν μέσα στην έκταση της σύγχρονης πόλης και έχουν λείψανα κατοίκησης από την προϊστορική εποχή. Οι θέσεις αυτές είναι:
1.Ο λόφος του Αγίου Αχιλλείου. Βρέθηκαν όστρακα της Νεολοθικής Εποχής και της Χαλκοκρατίας και βεβαιώθηκε η συνεχής κατοίκηση στο λόφο από την αρχή του Χαλκού (αρχές 3ης χιλιετίας π.Χ.)
2. Μαγούλα οδού Καρδίτσας. Έχουν βρεθεί Νεολιθικά Ειδώλια και κεραμική χαρακτηριστική της φάσης Πρωτοσέκλου της Αρχαιότερης Νεολιθικής (6η π.Χ. χιλιετία).
3.Μαγούλα στο Μοτέλ «Ξενία». Είναι ένας μεγάλος προϊστορικός οικισμός, με κατοίκηση από διαφόρους περιόδους της Νεολιθικής, ο οποίος εμπίπτει μέσα στην έκταση της σύγχρονης πόλης
4.Μαγούλα «Βραστήρας». Έχει ίχνη κατοίκησης από την Νεότερη Νεολιθική Εποχή».

Η ονομασία της πόλης

«Δεν αγνοώ» έγραψε ο Διόδωρος ο Σικελιώτης εδώ και 2.200 χρόνια και πλέον «αυτοί που συντάσσουν αρχαίες μυθολογίες, να δυσκολεύονται πολύ κατά τη συγγραφή, διότι λόγω της αρχαιότητας των αναγραφομένων, αυτά τα κάνει δυσεύρετα και κάνει τους συγγραφείς να βρίσκονται σε απορία». Και συνεχίζει: «Γιατί συμβαίνει, αυτοί που έγραψαν για τα αρχαιότατα γεγονότα και τις μυθολογίες,
να μη συμφωνούν μεταξύ τους».
Όσα αναφέρει στο παραπάνω αποσπάσματα ο Διόδωρος Σικελιώτης είναι γιατί όσα έγραψε ισχύουν απόλυτα για την ονομασία της πόλης αυτής και όχι μόνο.
Σύμφωνα με τον Παυσανία η Λάρισα, κόρη του Πελασγού, ήταν εκείνη που έδωσε το όνομα της στην πόλη της Λάρισας, αλλά και σε μια άλλη παραθαλάσσια πόλη της Θεσσαλίας – είναι η Λάρισα Κρεμαστή - αλλά και στην ακρόπολη του Άργους. Κατά τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα, η Λάρισα που έδωσε το όνομα της στην ομώνυμη πόλη δεν ήταν κόρη του Πελασγού, αλλά ο Πελασγός ήταν γιός της Λάρισας.
Αναφερόμενος στους Πελασγούς ο Διονύσιος μας λέει πως αυτοί πήραν το όνομα τους από τον βασιλιά τους Πελασγό, ο οποίος ήταν γιός του Δία και της Νιόβης, κόρης του Φορωνέα, η οποία, σύμφωνα με την μυθολογία ήταν η πρώτη θνητή γυναίκα με την οποία συνευρέθηκε ο Δίας. «Έξι γενιές, μετά αφού άφησαν την Πελοπόννησο (οι Πελασγοί), μετανάστευσαν στη Αιμονία, όπως ονομάζονταν παλιά,
και τώρα Θεσσαλία. Αρχηγοί τους ήταν ο Αχαιός, ο Φθίος και Πελασγός, που ήταν παιδιά της Λάρισας και του Ποσειδώνα». Ετυμολογικά η λέξη Λάρισα είναι πελασγική και σημαίνει ακρόπολη ή ύψωμα-λόφος, αυτό που στη τοπική διάλεκτο το λέμε «τούμπα».
Μια άλλη εκδοχή προβάλλουν ο Παυσανίας και ο Απολλόδωρος.
Αναφερόμενος στο Άργος και στις διαδοχές στο θρόνο του βασιλείου αυτού, ο Παυσανίας έγραψε: «Τα παιδιά του Άβαντα, που ήταν γιός του Λυγκέα, μοίρασαν το βασίλειο και ο μεν Ακρίσιος παρέμεινε στο Άργος (βασιλιάς), ο δε Προίτος πήρε το Ηραίο, τη Μιδεία και τη Τίρυνθα, καθώς και όσα μέρη της Αργολίδας ήταν παραθαλάσσια. Σημάδια από της οίκησης του Προίτου στη Τίρυνθα παραμένουν έως και σήμερα. Λίγο αργότερα, όταν ο Ακρίσιος πληροφορήθηκε ότι ο Περσέας επέζησε, πράγμα που το αποδείκνυαν οι άθλοι του, αποχώρησε για τη Λάρισα, που είναι κοντά στον Πηνειό. Ο Περσέας, όμως, επειδή ήθελε να δει τον γονιό της μητέρας του, προκειμένου να του εκφράσει την αγάπη του με χρηστά λόγια και έργα, πήγε στη Λάρισα για να τον συναντήσει. Όντας στην ακμή της ηλικίας του επειδή χαιρόταν να ρίχνει τον δίσκο, που ήταν δική του εφεύρεση, επιδεικνύονταν σε όλους. Κατά λάθος όμως, ο δίσκος έπεσε με ορμή πάνω στον Ακρίσιο και τον σκότωσε».
Ο Απολλόδωρος παρουσιάζει μια λίγο διαφορετική εκδοχή: «Ο Περσέας μαζί με τη Δανάη και την Ανδρομέδα κατευθύνθηκε προς το Άργος, για να δει τον Ακρίσιο. Αυτός, όμως, μόλις το έμαθε και επειδή φοβήθηκε τον χρησμό, έφυγε από το Άργος, πήγε στη χώρα των πελασγών. Όταν ο Τευταμίδας, που ήταν βασιλιάς των Λαρισαίων, οργάνωσε γυμνικούς αγώνες προς τιμή του νεκρού πατέρα του, παραβρέθηκε και ο Περσέας, θέλοντας να αγωνιστεί. Καθώς αγωνιζόταν στο πένταθλο, έριξε τον δίσκο στο πόδι του Ακρισίου και τον σκότωσε επί τόπου. Όταν κατάλαβε ότι ο χρησμός είχε εκπληρωθεί έθαψε τον Ακρίσιο έξω από την πόλη».

 

Σύμφωνα με τον μύθο, μέρος του οποίου μας αποκάλυψε με το παραπάνω απόσπασμα ο Παυσανίας, ο Ακρίσιος είχε μια κόρη από την γυναίκα του Ευρυδίκη, τη Δανάη. Όταν λοιπόν, κάποτε ο Ακρίσιος ζήτησε χρησμό από το Μαντείο, για το αν θα αποκτούσε γιο, εκείνο του απάντησε πως θα αποκτούσε γιο από τη κόρη του Δανάη, ο οποίος όμως θα τη σκότωνε. Τότε, ο Ακρίσιος κλείδωσε τη Δανάη σε ένα χάλκινο θάλαμο στο υπόγειο και έβαλε φύλακες να τη φυλάνε, ώστε να μην αποπλανηθεί. Παρά τις προφυλάξεις όμως, ο Δίας, που ερωτεύθηκε τη Δανάη, κατάφερε να περάσει στον θάλαμο από μια χαραματιά με την μορφή της χρυσής βροχής και την αποπλάνησε. Όταν γεννήθηκε το παιδί που ονομάστηκε Περσέας, ο Ακρίσιος έβαλε μάνα και παιδί και τους πέταξε στη θάλασσα. Δανάη και Περσέας σώθηκαν και όταν ο γιος της Δανάης μεγάλωσε, έκανε πολλούς άθλους. Κάποια στιγμή, ο Περσέας επιθύμησε να δει τον παππού του και αυτή του η επιθυμία έγινε γνωστή στον Ακρίσιο, ο οποίος για να αποφύγει και πάλι τον χρησμό αναχώρησε για
τη Λάρισα. Εκεί όμως, δεν απέφυγε το μοιραίο. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η λέξη Λάρισα ετυμολογείται από τη λέξη «λάας» ή «λας», που σημαίνει «ακρόπολη» ή «φρούριο» και είναι προελληνική – πελασγική. Τέλος Λατίνοι συγγραφείς θεωρούν πως η πόλη της Λάρισας πήρε το όνομα της από την ομώνυμη νύμφη, η οποία γέννησε από τον Ποσειδώνα τους μυθικούς γενάρχες της περιοχής Πελασγό και Φθίο.
Από τα παραπάνω εκτεθέντα γίνεται φανερό πως στη περίπτωση της Λάρισας τουλάχιστον, η αποστροφή του Διόδωρου του Σικελιώτη ταιριάζει απόλυτα. Και τη σύγχυση που δημιουργείται ως προς την ονομασία του οικισμού αυτού επιτείνεται ακόμη περισσότερο από ότι στο παρελθόν υπήρχαν τόσο στην Ελλάδα, αλλά και αλλού, ομώνυμες πόλεις με την ονομασία «Λάρισα». Πράγματι, από το «Λεξικό του Αρχαίου Κόσμου» πληροφορούμαστε για τις ανά τον κόσμο πόλεις που φέρουν το όνομα «Λάρισα».
«Λάρισα» - Ονομασία διάφορων πόλεων:
1.Η Φρικώνις Λάρισα, στην Αιολίδα της Μικράς Ασίας, κοντά στον ποταμό Έρμο. Την κατοικούσαν Πελασγοί που, στον Τρωικό πόλεμο, πήγαν με τους Τρώες. Το 401 π.Χ. την κατέλαβαν οι Πέρσες και την κατοίκησαν Αιγύπτιοι άποικοι.
2.Η Τρωική Λάρισα, μεταξύ Αλεξάνδρειας και Αμαξιτού
3.Η Κασιώτης Λάρισα, ή της Συρίας, μεταξύ Επιφανείας και Αταμείας, στον ποταμό Όραντα.
4.Η Εφεσία Λάρισα, στο Καύστριο πεδίο. Τον 3ο αιώνα π.Χ. έπεσε στην κυριαρχία της Εφέσου. Είχε ναό του Απόλλωνος.
5.Η Λάρισα της Αχαΐας και της Ήλιδος, στις όχθες του ποταμού Λαρίσου
6.Η Λάρισα των Τράλλεων.
7.Η Λάρισα του Πόντου, μεταξύ Ναυλόχου και Οδησσού.
8.Η Λάρισα της Ασσυρίας, στον ποταμό Τίγρη, που καταστράφηκε από τον Κύρο τον νεότερο.
9.Η ακρόπολη του Άργους, χτισμένη στη θάλασσα, σε ύψος 281 μ. περιβαλλόταν από κυκλώπεια τείχη. Είχε ναούς της Ήρας και του Απόλλωνος.
10.Η Λάρισα η Κρεμαστή, της Φθιώτιδας, χτισμένη σε λόφο της Όρθρυος».

Πελασγοί - Οι πρώτοι κάτοικοι

Είναι άγνωστο ποιοι ήταν οι πρώτοι γηγενείς κάτοικοι της Λάρισας και της γύρω περιοχής. Παρ’ όλα αυτά κάποια στιγμή, άγνωστο πότε χρονολογικά, η πόλη κατοικήθηκε από τους Πελασγούς. Σύμφωνα με το θεσσαλικό μύθο, ο Πελασγός, γιός της Λάρισας και του Ποσειδώνα, εγκατέλειψε την Πελοπόννησο μαζί με τ’ αδέλφια του Αχαιό και Φθίο και εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλία, που μέχρι τότε ονομαζόταν Αιμονία. Μοίρασαν την περιοχή στα τρία και ο Πελασγός πήρε την Πελασγιώτιδα και εγκαταστάθηκε στη Λάρισα, στην οποία έδωσε το όνομα της μητέρας του. Στη αυτή τα τρία αδέλφια είχαν παππού έναν άλλο Πελασγό. Σύμφωνα με την Αρκαδική μυθική παράδοση ο Πελασγός ήταν γιός του Δία και της Ωκεανίδας Μελίβοιας. Ο ιστορικός Έφορος καταθέτει: «Για τους Πελασγούς όλοι σχεδόν συμφωνούν ότι υπήρξαν αρχαίο φύλο που ήταν σκορπισμένο σε όλη την Ελλάδα και κυρίως στους Αιολείς της Θεσσαλίας. Κατά την γνώμη του έφορου ήταν ανέκαθεν Αρκάδες που επέλεξαν τον στρατιωτικό βίο και οδήγησαν πολλούς ακόμη στον ίδιο τρόπο ζωής, δίνοντας το όνομα τους».
Επίσης, ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσέας μετά από δική του έρευνα αναφέρει σχετικά με τους Πελασγούς ότι εμφανίστηκαν στην Ελλάδα, κατοίκησαν στη Θεσσαλία και κατ’ επέκταση στη Λάρισα και αποχώρησαν ή εκδιώχθηκαν από την περιοχή αυτή. Ο Ηρόδοτος σε κάποια αποσπάσματα του αποκαλεί τους Πελασγούς «βαρβάρους» δηλαδή μη Έλληνες και ότι δεν μιλούν την ελληνική γλώσσα, αλλά
αναγνωρίζει ότι προέρχονται από τους Δωριείς που ήταν ελληνικό φύλο και άρα ήταν Έλληνες. Ο Θουκυδίδης τους είχε αναφέρει και αυτός ως «βαρβάρους» αλλά σε επόμενο απόσπασμα του πριν τα Τρωικά επισήμανε σχετικά με την ονομασία «Έλληνας» ότι οι κάτοικοι της Ελλάδας δεν έφεραν το ίδιο όνομα και ότι κάθε φυλή είχε τη δική της ονομασία η κάθε μια. Επιπλέον, ο Στράβων, ο Ευριπίδης, ο Αριστοτέλης και ο Ισοκράτης επιβεβαιώνουν την ότι οι Πελασγοί όπως οι Ίωνες, οι Δωριείς και οι Αιολείς ήταν ένα ελληνικότατο φύλο και κατοίκησε στη Λάρισα.

Πως ήταν και τι περιείχε η πόλη

Η κατοίκηση στην πόλη (λόφος Αγ. Αχιλλείου) είναι συνεχής από την Χαλκοκρατία. Εκεί που είναι η Κεντρική πλατεία ήταν η Αγορά της αρχαίας πόλης, με ναούς, δημόσια κτίρια και κατοικίες των αρχόντων. Στην Αγορά σύχναζαν μόνο ελεύθεροι πολίτες, δηλαδή η εύπορη άρχουσα τάξη. Ο υπόλοιπος λαός και οι Πενέστες σύχναζαν στην εμπορική αγορά. Στην πλατεία Ταχυδρομείου πρέπει να βρίσκονται ο ναός του Κερδώου Απόλλωνα. Το πολίτευμα της Λάρισας ήταν ολιγαρχικό μέχρι το 400 π.Χ. περίπου. Το σημαντικότερο εύρημα είναι το Αρχαίο Θέατρο (Α΄) της πόλης στα ριζά του λόφου του Φρουρίου. Αυτό κατασκευάστηκε το στα Ελληνιστικά χρόνια και όταν με τη ρωμαϊκή κατάκτηση, έπαψε να χρησιμοποιείται για θεατρικές παραστάσεις, κατασκευάστηκε το Θέατρο Β΄ (1ος π.Χ. αιώνας) ανάμεσα στο Εργατικό Κέντρο και στο παλαιό κτίριο της Περιφέρειας. Στην πόλη λατρευόταν, σύμφωνα με επιγραφές που έχουν σωθεί, εκτός του Κερδώου Απόλλωνα, η Πολιάς Αθηνά και ο Ελευθέριος Δίας, χωρίς όμως να έχουμε ευρήματα τέτοιων ναών. Άλλοι μικρότερης σημασίας ναοί ήταν της Δήμητρας, της Αφροδίτης Ανοσίας (όπου σύμφωνα την παράδοση κάποιες Λαρισαίες σκότωσαν με λιθοβολισμό την εταίρα Λαΐδα, ίσως επειδή ζήλεψαν τα κάλλη της). Μικρότερα ιερά της Λάρισας ήταν Βάκχου, της Εκάτης (Εννοδίας), του Ηρακλή και της Άρτεμις. Επιπλέον, αξίζει να αναφερθεί ότι τον 5ο αιώνα π.Χ. στη Λάρισα έζησε ο φημισμένος γλύπτης Τηλεφάνης
από τη Φωκαία της Μικράς Ασίας. Τέλος κατά το 2ο αιώνα π.Χ. επηρεαζόμενοι από το θρησκευτικό συγκρητισμό της εποχής, οι Λαρισαίοι ανήγειραν ιερά προς τιμήν του Σέραπη, του Άνουβη και της Ίσιδας. Επίσης, σύμφωνα πάντα με τις διασωθείσες επιγραφές, η Λάρισα είχε ένα Ωδείο και δύο Γυμνάσια.

Η μεταβίβαση της πόλης στην Ρωμαιοκρατία

Στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. η σύγκλητος της Ρώμης είχε ορίσει υπεύθυνο για τα ελληνικά θέματα τον Ρωμαίο στρατηγό Τίτο Κοΐγκτιο Φλαμινίνο, ο οποίος άρχισε τις προετοιμασίες για την… «απελευθέρωση» της Θεσσαλίας από το ζυγό της Μακεδονίας. Η εκστρατεία πραγματοποιήθηκε το 197 π.Χ. και περιελάμβανε δύναμη 26.000 λεγεωνάριων που προχώρησε στη θεσσαλική πεδιάδα κοντά στις Φέρες, περιμένοντας το στρατό του αντιπάλου. Ο Φίλιππος που εν τω μεταξύ είχε στρατοπεδεύσει στη Λάρισα, έχοντας λάθος πληροφορηθεί ότι τα αντίπαλα στρατεύματα βρίσκονται στη Θήβα, συγκέντρωσε τις δυνάμεις του που ήταν περίπου ισοδύναμες μ’ αυτές των εισβολέων και κατηφόρισε ως τις Φέρες. Χώρος συνάντησης με τους εισβολείς ήταν οι γνωστές μας Κυνός Κεφαλαί, στους ανατολικούς πρόποδες του Χαλκωδόνιου όρους.
Η μάχη κρίθηκε νωρίς υπέρ των Ρωμαίων και ο Φίλιππος μόλις που κατόρθωσε να διαφύγει και να επιστρέψει μέσω Τεμπών, στη Μακεδονία. Στη μάχη έπεσαν 700 Ρωμαίοι και 8.000 Μακεδόνες. Ο Πολύβιος αναφέρει ότι ο Τίτος συνέλαβε 5.000 αιχμαλώτους από τους αντιπάλους του. Μετά τη νίκη του ο Ρωμαίος στρατηγός προέλασε στο θεσσαλικό κάμπο και μπήκε θριαμβευτής στη Λάρισα. Το 149 π.Χ. η Λάρισα αναγορεύτηκε από τον Οκταβιανό Αύγουστο τιμητικά σε πόλη Augusta ως δείγμα καλής εύνοιας των Ρωμαίων στην πόλη.

Βιβλιογραφία

Χ. Λάγιος (2015). Αρχαία Λάρισα: Από την ίδρυση της μέχρι το 146 π.Χ. Λάρισα:
Εκδόσεις Αρναούτη.

Κων. Αθαν. Οικονόμου (2007). Η Λάρισα και η θεσσαλική ιστορία Α΄ Τόμος: Στην
ομίχλη του μύθου & Β΄ Τόμος: Από τις απαρχές της προϊστορίας στην τετραρχία και
τη Ρωμαιοκρατία (8.000 – 197 π.Χ.).